Selen (symbol Se, łac. selenium, starogreckie „Selene” od nazwy księżyca w tym języku oraz imienia bogini, która go utożsamiała) to pierwiastek śladowy, występujący w niewielkich ilościach w organizmie, ale jednocześnie pełniący bardzo istotne funkcje. Przez lata uważano go za antyoksydant, zmiatacz wolnych rodników z uwagi na obecność w enzymie – peroksydazie glutationowej, która odpowiada za neutralizację szkodliwych rodników w organizmie, chroni komórki przed uszkodzeniami i przedwczesną ich śmiercią. Obecnie wiadomo już, że selen jest także składnikiem wielu białek w organizmie tzw. selenoprotein oraz wielu innych selenoenzymów pełniących ważne funkcje, nie tylko antyoksydacyjne.
WŁAŚCIWOŚCI SELENU
SELEN W UKŁADZIE ODPORNOŚCI
Selen pełni ważną rolę w układzie immunologicznym, kumuluje się w limfocytach, makrofagach i neutrofilach. Niedobory selenu prowadzą do obniżenia syntezy przeciwciał, osłabienia reakcji limfocytów T i zmniejszenia odpowiedzi układu odporności na patogeny. Równocześnie dochodzi do nasilenia procesów autoimmunologicznych i zapalnych, ze względu na zaburzenia produkcji czynników ograniczających te reakcje.
Suplementy z potasem - sprawdź naszą ofertę
SELEN A TARCZYCA
Tarczyca zawiera największą ilość selenu w całym organizmie. Selen bierze udział w syntezie hormonów tarczycy oraz ma funkcję ochronną dla tego organu przed stresem oksydacyjnym. Selen warunkuje prawidłową pracę tarczycy, chroni ją przed rozwojem przewlekłego limfatycznego zapalenia tarczycy tzw. Hashimoto, w której układ odpornościowy atakuje ten organ w procesie autoagresji.
SELEN JAKO PRZECIWUTLENIACZ
Selen jest konieczny do prawidłowego działania układów enzymatycznych (selenoenzymów), jest w nich niezbędny dla reakcji utleniania i redukcji, dzięki czemu ma zdolność zmiatania reaktywnych form tlenu i wolnych rodników – chroniąc organizm przed stresem oksydacyjnym. Istnieją 3 główne rodziny enzymów, które mają w budowie selen (peroksydazy glutationowe, dejonidazy jodotyroninowe i reduktazy tioredoksynowe), ponadto w organizmie człowieka wykryto także 12 pojedynczych selenoprotein pełniących różnorodne, istotne funkcje. Dlaczego selen jest niezbędny do prawidłowego funkcjowowania organizmu i w których schorzeniach może pomóc?
CHOROBY NEURODEGENERACYJNE
Według badań stres oksydacyjny, powodując utlenianie białek, lipidów, mRNA i DNA, jest ściśle związany z rozwojem i postępem choroby Alzheimera, Parkinsona oraz stwardnienia rozsianego. U pacjentów dotkniętych tymi schorzeniami oznaczono niższy poziom selenu we krwi. Suplementacja preparatami selenu dawała obiecujące rezultaty: poprawę pamięci, płynności werbalnej oraz funkcji umysłowych u pacjentów z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi.
NADZIEJA W CHOROBACH NOWOTWOROWYCH
Selen wykazuje właściwości: zmniejszania uszkodzeń DNA, indukcji mechanizmów naprawczych, czy zmniejszania toczących się procesów zapalnych. Selen może przyczyniać się do apoptozy komórek modyfikując białka, inaktywując czynniki transkrypcyjne oraz może hamować cykl komórkowy. W leczeniu nowotworów stosuje się nieorganiczny selenian (IV) oraz organiczny związek – selenometioninę, a wśród najnowszych terapii – nanocząsteczki zawierające selen (ang. SeNP – selenium-con-taining nanoparticles), które są bardziej efektywne i mniej toksyczne od tradycyjnych organicznych i nieorganicznych form selenu, mogą również umożliwić terapie celowane i kierowanie działania do konkretnych tkanek objętych nowotworem. Wyższy poziom selenu we krwi koreluje z rzadszym występowaniem nowotworów: płuc, prostaty, piersi, macicy, jelita grubego i wątroby.
OCHRONA SERCA
Działanie redukujące stres oksydacyjny, ograniczające stan zapalny i hamujące aktywność wolnych rodników chroni układ krążenia przed rozwojem miażdżycy, choroby niedokrwiennej serca, czy zawału. Endemiczne niedobory selenu w diecie na obszarach Chin powodują chorobę Keshan – kardiomiopatię roztrzeniową, wady serca i mięśni poprzecznie prążkowanych.
SELEN OPÓŹNIA PROCESY STARZENIA
Ochrona komórek przed stresem oksydacyjnym, zmiatanie wolnych rodników oraz synergiczne działanie selenu z witaminą E przyczynia się do przyspieszenia regeneracji komórek oraz opóźniania procesów starzenia.
SELEN - KORZYSTNY WPŁYW NA ASTMĘ OSKRZELOWĄ
U pacjentów z wyższym poziomem selenu we krwi oceniano lepszą czynność płuc niż u pacjentów z niższym jego stężeniem. Ponadto obserwowano także zmniejszenie konieczności podawania kortykosterydów u pacjentów stosujących suplementację 200 mcg selenu dziennie i poprawę kontroli objawów astmy.
SELEN A PŁODNOŚĆ
U mężczyzn selen jest częściowo akumulowany w jądrach, znajduje się również w spermie warunkując prawidłową ruchliwość plemników.
Źródła selenu w diecie
Najlepiej przyswajalną formą selenu jest selenocysteina, która wchłaniana jest w jelicie cienkim. Głównym źródłem selenu w jedzeniu są mięso (wołowina, indyk) oraz ryby (łosoś, tuńczyk), owoce morza czy jajka. Inną grupą są produkty zbożowe takie jak makaron czy płatki owsiane oraz kasza gryczana. Pokarmem zawierającym najwięcej selenu, nie będącym jednak podstawą naszej diety, są orzechy brazylijskie, polecane są również nerkowce.
Dobrą przyswajalnością charakteryzuje się selen pozyskiwany z drożdży. Istnieją na rynku preparaty drożdży (Lewitan, Drovit), drożdże selenowe czy inne suplementy diety zawierające związki selenu (Olimp Selen, Walmark
Selen, Naturell Selen, Oleofarm Selen i inne). Lepiej przyswajalny jest selen organiczny – w postaci soli lub aminokwasów, najpopularniejsze jego preparaty na rynku zawierają selenometioninę lub selenocysteinę.
Ważne, aby przyjmować preparaty selenu zgodnie z ulotką producenta i zaleceniami lekarza lub farmaceuty, aby nie doprowadzić do zatrucia i niekorzystnych dolegliwości.
NIEDOBÓR SELENU, OBJAWY
Zawartość selenu w diecie pośrednio zależy od ilości tego pierwiastka w glebie i wodzie danego obszaru. Warto wspomnieć o chorobie Keshan (kardiomiopatii rozstrzeniowej, wad serca i mięśni poprzecznie prążkowanych) występującej endemicznie w kilku rejonach Chin, której czynnikiem etiologicznym jest właśnie niedobór selenu. W Polsce gleby są raczej ubogie w selen, ale podaż selenu w diecie u zdrowych ludzi jest wystarczająca. Niedobór selenu występuje głównie u osób z ciężkimi zaburzeniami wchłaniania, w stanach po usunięciu sporego fragmentu jelita cienkiego, podczas żywienia pozajelitowego, oraz towarzyszy niektórych chorobom (AIDS, fenyloketunuria, mukowiscydoza, ostre zapalenie trzustki, reumatoidalne zapalenie stawów, niewydolność nerek, choroby naczyń krwionośnych, choroby immunologiczne, retinopatii, depresji).
Objawami występującymi przy niedoborze selenu są:
- zmniejszenie przewodnictwa nerwowo-mięśniowego,
- osłabienie
- anemia
- problemy z płodnością, mała ruchliwość plemników
- kruchość i łamliwość włosów oraz paznokci
Dłuższy deficyt selenu w diecie może wywołać:
- wzrost ryzyka chorób tarczycy (zapalenie autoimmunologiczne, niedoczynność tarczycy, wole obojętne)
- zaburzenia w układzie nerwowym (dotyczące czynności niektórych neurotransmiterów), czynnik ryzyka rozwoju depresji, zaburzeń afektywnych czy lękowych
- wzrost aktywności wolnych rodników, przyspieszenie procesu starzenia się komórek – choroby neurodegeneracyjne (Alzheimera, Parkinsona), choroby nowotworowe
ZAPOTRZEBOWANIE NA SELEN, DAWKOWANIE
Dzienne zapotrzebowanie na selen u mężczyzn i kobiet jest jednakowe i wynosi 55 ug (mikrogramów), u kobiet karmiących wzrasta do 70 ug.
Dla dzieci jest zależne od wieku:
- niemowlęta: 15-20 ug,
- dzieci między 1 a 3 rokiem życia: 20 ug,
- dzieci między 4-9 lat: 30 ug,
- dzieci między 10-12 lat – 40 ug
- powyżej 12 roku życia – dawka jak dla dorosłych tj. 55 ug selenu / dobę.
NADMIAR SELENU, SELENOZA
Nadmiar selenu może być szkodliwy dla zdrowia – przekroczenie dawki 400 mikrogramów na dobę może prowadzić do zatrucia, określanego mianem selenozy. Wówczas może wystąpić: objawy gastryczne jak biegunka i nudności, wypadanie włosów, łamliwość i dekoloryzacja paznokci, bóle stawów, zmęczenie, zawroty głowy, zaczerwienienie twarzy, zaburzenia nastroju, czosnkowy zapach z ust, metaliczny posmak w ustach, przebarwienia zębów, utrata wagi. Przy przewlekłej selenozie może dojść do uszkodzenia układu nerwowego, ataków padaczki, wystąpienia depresji, marskości wątroby, obrzęku płuc, niewydolności nerek, zawału serca czy nawet zgonu pacjenta.
Objawy selenozy mogą utrzymywać się nawet 90 dni, przyjmuje się, że jego nadmiar wywołuje stres oksydacyjny i stąd powyższe dolegliwości. Łamliwość i kruchość paznokci oraz włosów wynika z zamiany siarki na selen w aminokwasach budujących keratynę.
Warto wspomnieć o incydencie w USA, gdzie w 2008 roku doszło do prawie 200 przypadków przedawkowania selenu w związku z jego błędną zawartością w suplemencie diety – przekraczającą 200x jego ilość na etykiecie opakowania. Przedawkowanie selenu i zatrucia są bardziej prawdopodobne przy suplementacji preparatami niż przy normalnym spożywaniu produktów bogatych w ten pierwiastek.
SELEN - DZIAŁANIE PROZDROWOTNE
Suplementację selenem warto rozważyć u osób z pewnymi schorzeniami, chorobami po konsultacji z lekarzem, często po oznaczeniu stężeniu selenu we krwi, aby nie doprowadzić do przedawkowania.
Zauważono poprawę stanu pacjentów z chorobami autoimmunologicznymi – chorobami tarczycy (Hashimoto), zmniejszenie dolegliwości bólowych w reumatoidalnym zapaleniu stawów, zmniejszenie częstotliwości zaostrzeń astmy, poprawę u pacjentów z cukrzycą typu I. Ponadto suplementacja selenem stosuję się w leczeniu niepłodności i w celu poprawy pracy układu odpornościowego. Osoby z upośledzeniem wchłaniania składników pokarmowych w jelicie (np. przy chorobie Leśniowskiego-Crohna), osoby dializowanych oraz karmione pozajelitowo również powinny przyjmować preparaty selenu. U osób z chorobami neurodegeneracyjnymi (Parkinsona, Alzheimera) zauważono poprawę funkcji poznawczych. W Finlandii udowodniono działanie przeciwpróchnicze selenu, gdy po wzbogaceniu żywności w selen, znacząco spadł współczynnik występowania próchnicy. Podawanie preparatów selenu budzi nadzieję we wspomaganiu terapii chorób nowotworowych – raka prostaty i pęcherza moczowego, raka przewodu pokarmowego, raka tarczycy, ale nadal trwają badania dotyczące mechanizmów i możliwości terapii.